‘Os días afogados’: cine á beira da memoria

O encoro de Lindoso: casas, territorio e almas desafiuzadas

As mulleres e os homes de Aceredo botan os últimos bailes no campo da festa. Nin a música alegre nin a calor do verán desmenten a evidencia do final. Aceredo desaparecerá para sempre, anegado polas augas do encoro de Lindoso. A comunidade que alí creceu, a veciñanza toda desa pequena aldea limiá _e doutros lugares coma Buscalque, no val que une os concellos de Lobios e Entrimo_, iniciaría daquela un exilio sen regreso posíbel, quizais o máis desgarrador dos exilios: o que se asenta na imposibilidade de voltar ao teu lugar porque o teu lugar no mundo xa non existe. Un filme de Luís Avilés Baquero e César Souto Vilanova, Os días afogados (Amanita Films, 2015) que se estrea nas pantallas galegas, relata agora ese desafiuzamento do territorio e das almas. Ao tempo, un fermoso poemario de Dores Tembrás,  Auga a través (Apiario, 2016), dialoga con este filme que estarrece, indigna e conmove a partes iguais: a proba de que a memoria, aquí en maneira de imaxes e de poesía, é o único lugar seguro, a garantía certa de eternidade, a casa de todos os plurais e, acho eu, o refuxio definitivo do ser.

En 1992, naquela España triunfalista e novorrica da Expo de Sevilla, do pelotazo, do quinto centenario da colonización americana e das Olimpiadas de Barcelona, unha constelación de aldeas no corazón do Xurés, arraianas de Portugal, foron anegadas e cubertas, para sempre, pola auga e o silencio. Un convenio internacional, asinado polos ditadores Franco e Salazar nos anos sesenta, decretara a morte dese val, un asolagamento que foi executado contra a vontade das moradoras e dos moradores de Aceredo e Buscalque polo mesmo goberno de Felipe González que uns anos antes, en 1987, mandara o exército ao val de Riaño, en León, para desaloxar pola forza a quen se resistiu á expropiación das súas casas e das súas terras.

Fraga, Baltar e Pérez Vidal, entre outros, visitan as obras do encoro de Lindoso

En Aceredo non houbo ocupación militar, coma en León, en 1987. Pero Os días afogados -o filme documental de Luís Avilés e César Souto que se vén de presentar nas salas galegas tras recibir o Premio do Público na XI Mostra de Cinema Etnográfico do Museo do Pobo Galego-MICE- si describe as cargas dos antidisturbios, gravadas na altura pola Televisión de Galicia, a acción represiva contra ducias de mulleres enloitadas que, no clímax do padecemento e da impotencia, berran o seu desespero, empurradas, golpeadas: a dor por un roubo e unha inxustiza que nin as indemnizacións económicas nin o paso do tempo poderán paliar. Os días afogados nace precisamente nesa ferida colectiva, na usurpación dun Nós que é continuamente invocado polas vítimas da desfeita en relación ao lugar que perden: “queremos o que é noso e nada máis”, din, ou como lembra Dores Tembrás no seu poemario: “salvar a aldea/ non hai intriga/ nin misterio/ só o uso do plural/ conmove/ porque estamos no noso sitio/ ata que a auga nos cegue”.

Luís Avilés Baquero

CATALIZADOR DA MEMORIA. Para armar este relato, que flúe case sen sentilo desde ese plural conmovedor, o da aldea unida que se resiste á invasión e ao alleamento cunha aliaxe vibrante de raiba, estoicismo e sabedoría popular, Avilés e Souto, que contaron no guión con Cristina Liz, acoden ás imaxes gravadas por Francisco Villalonga, un veciño de Aceredo, que documentou, nos seus regresos á aldea desde a emigración, os últimos días daquel microcosmos devastado no seu equilibrio.

Francisco Villalonga

Villalonga, protagonista e coautor d’Os días afogados, outórgalle a súa voz en off á película, o valiosísimo material de arquivo pero tamén a ollada de quen sabe todo o que con Aceredo se perdeu. El érguese coma garante da memoria e rexistra a perda, coa súa videocámara, “como se dalgunha maneira dependese diso a salvación da miña aldea”.

Nunca o cine semellou tan útil e tan necesario na súa función catalizadora da memoria, e poucas veces un labor de dirección tratou un testemuño íntimo/colectivo con tal respecto e consideración. A autoría d’Os días afogados está, precisamente, na desaparición dos autores, na transparencia da dirección e do guión, na posibilidade de que a película sexa de quen a ve, porque Os días afogados é unha película que se encarna en quen a ve para nunca abandonalo.

César Souto

Algo así debeu pasarlle á poeta e editora Dores Tembrás: a película encarnouse nela e grazas a iso abrollou unha presada de versos, reunidos na plaquette Auga a través, que comparten co filme o abraio mesmo da transparencia, esa cualidade da auga limpa. Semella que a poeta, canda os directores, cedesen o protagonismo, a auctoritas, para faceren máis grande o relato e cumpriren coa encomenda superior da memoria, do rescate, da negación da morte e do esquecemento. Así me pareceu ese diálogo fílmico-poético que, por outra parte, é moi estimulante e singular no seo do panorama cultural galego. Algo similar ao que ocorre na poesía de Julio Llamazares -compilada no volume Versos y ortigas (Poesía 1973-2008) (Hiperión, 2009)- e nesa novela Distintas formas de mirar el agua (Alfaguara, 2015), na que Llamazares evoca o afogamento da súa aldea, Vegamián, polo encoro leonés do Porma, nos anos sesenta. Di Llamazares: “Te pueden obligar a todo menos a no recordar, o a recordar. La vida se resume en una lucha entre memoria y olvido, y el trabajo de los escritores es recuperar todo lo que puedas del peso del olvido“. Velaí tamén o labor de Dores Tembrás.

Dores Tembrás

O RÍO DO ESQUECEMENTO. Unha muller e un home miran a superficie do encoro, xa no presente. “Buscalque n’o vemos nunca máis”, láianse. Son eles os que debullan con palabras todo o que fica embaixo da tona da auga: as lembranzas, as vidas, os días afogados, os bailes, os risos, o traballo na terra, o tempo que foi. Falan e todo reaparece ante os ollos extasiados dos espectadores e das espectadoras. Velaí o milagre. Acaban de voltar ao lugar ao que non podían voltar. O cine, con maiúsculas, permite esa sorte de enxeños. En realidade están os dous ao pé do río Limia, o Letheo, aquel Río do Esquecemento que tanto medo lle puña aos invasores romanos. Esta película, grazas aos seus protagonistas e aos seus directores, logra pasar ao outro lado da corrente, coma Decio Xunio Bruto, O Galaico, e unha vez alí vainos chamando polos nosos nomes, un a un, á lexión do pobo, para cruzarmos á beira da memoria. Alí estamos a salvo, alí lembramos, alí nada está perdido.

A ollaren Buscalque baixo as augas do encoro de Lindoso

 

*** Os días afogados, premio Mestre Mateo ao mellor documental, filme estreado en varias salas comerciais galegas e centros culturais o pasado día 17, pódese ver durante esta semana en Santiago (Numax), Vigo (Multicines Norte) -mañá día 20 terá lugar un pase especial con coloquio cos seus autores-, Ferrol (Cine Dúplex), A Coruña (CGAI), Marín (Cine Seixo), Cangas (Auditorio Municipal) e axiña en salas de Ribeira, Ribadavia, O Carballiño, Lugo, Madrid, Barcelona, etc.