Rosal-indie (Un roteiro rosaliano de Lavapiés a Malasaña)

A ti que eres la persona a quien más amo, te dedico este libro, cariñoso recuerdo de algunos días de felicidad que, como yo, querrás recordar siempre. Juzgando tu corazón por el mío, creo que es la mejor ofrenda que puede presentarte tu esposa.

La autora

(Rosalía de Castro a Murguía, no limiar de ‘La hija del mar’)

Rosalía ten vinte e dous anos cando publica, no prelo de Juan Compañel, na rúa Real de Vigo -epicentro do sismo literario que supuxo Cantares gallegos– a súa primeira novela, La hija del mar (1859). Adóitase falar do carácter ‘folletinesco’ deste libro, da súa romántica truculencia argumental. Pero, como sempre ocorre con Rosalía, La hija del mar resérvalles ás estudosas e exéxetas da súa obra o agasallo da súa excepcionalidade revolucionaria. A autora aborda con valentía, neste drama materno-filial, asuntos, que hoxe, colocarían este texto ao bordo da corrección política: o home depredador, os abusos sexuais na contorna familiar e unha solidariedade entre mulleres que, malia ás pexas da época, xa encara a autora desde o reivindicativo limiar desta narración. Nese proemio é onde Rosalía lembra a Safo, a Madame de Staël, a Santa Teresa de Jesús e a George Sand -“la novelista profunda, la que está llamada a compartir la gloria de Balzac y Walter Scott“- para se inscribir nunha liñaxe que a emparentará, sen ela sabelo, coma pioneira do feminismo europeo, con outras voces revolucionarias coma a de Virgina Woolf. O que Woolf reivindicou, en 1929, naquel libro hoxe fundamental, Un cuarto propio, xa o avanzara a poeta de Santiago en Las literatas. Carta a Eduarda (1865), unha misiva figurada na que a escritora aborda os prexuízos sociais que impiden as mulleres dedicarse á literatura.

George Sand, influxo e inspiración para Rosalía. Hugin e Munin vén de publicar, en tradución de Xavier Senín, a súa novela ‘As damas verdes’.

En Las literatas, Nicolasa recoméndalle Eduarda que non escriba, que non publique, que rompa os seus poemas, nun exercicio de sarcasmo contra o status ao que son relegadas as mulleres creadoras. Tamén ten queixas Rosalía para a atribución espuria que da súa obra fan os críticos e xornalistas. Véselle farta de que os seus logros literarios e vitais conduzan á figura do seu home, Manuel Murguía, ter que, sempre, esquivar esa sospeita. Noutra pasaxe da carta Rosalía prefigura a evocación que, máis de sesenta anos despois, fará Virgina Woolf dunha imaxinaria irmá de Shakespeare, Judith, condenada a zurcir calcetíns ou a guisar. Di Rosalía:

“Sobre todo los que escriben y se tienen por graciosos, no dejan pasar nunca la ocasión de decirte que las mujeres deben dejar la pluma y repasar los calcetines de sus maridos, si lo tienen, y si no, aunque sean los del criado”.

Reparo sempre na madurez resignada e na melancolía anticipatoria desta dedicatoria de Rosalía a Murguía en La hija del mar. Rosalía ten vinte e dous anos pero parece que o amor entre os dous fose materia xa para a lembranza ou a evocación saudosa:

“Te dedico este libro, cariñoso recuerdo de algunos días de felicidad que, como yo, querrás recordar siempre”.

Capa de ‘La hija del mar’ da libraría Galí de Santiago

Estatua de Lorca na praza de Santa Ana, fronte ao Teatro Español e co Hotel Tryp Santa Ana ás costas

PLAZA DE SANTA ANA nº10. Atraveso case cada día a Praza de Santa Ana, no bairro das Letras de Madrid. Nin rastro dos versos de ningunha muller sobre as lousas de Huertas, de Lope de Vega, de Cervantes, de Moratín ou de Echegaray… Tampouco de Rosalía. Saúdo decote a Federico García Lorca, que lle ofrenda, con rostro sereno, unha pomba de bronce á fachada do Teatro Español. Nun costado da praza, no número 10, estabeleceuse, no tempo de Rosalía, a libraría Bailly-Baillière, responsábel da edición de La hija del mar, que, malia todo, se imprimiría en Vigo, cabo da ría. Hoxe a outrora editorial Bailly-Baillière é unha cervexaría na que algún día penso brindar por ela e pola memoria desterrada de todas as escritoras.

Cervexaría na praza de Santa Ana 10, que foi sede da libraría Bailly-Ballière, editora de ‘La hija del mar’ de Rosalía de Castro

AVE MARÍA nº18. Cando no século XV expulsaron os xudeus de Lavapiés os novos e piadosos inquilinos decidiron rebautizar os nomes de todas as rúas con recordatorios da súa flamante cristiandade. Ave María é unha desas vías que se encostan até a praza de Lavapiés, un distrito de Madrid que camiña con paso firme cara á xentrificación, malia a batalla valente dos seus moradores por manter a súa esencia popular e multicultural. Na parte alta de Ave María, no número 18, estivo a primeira redacción e rotativa de La Iberia, o xornal liberal, fundado en 1854, no que Murguía publicou a súa crítica de La flor (1857), a presada de poemas xuvenís, en castelán, cos que Rosalía se presentou na sociedade literaria da época. Ela tiña vinte anos.

Portal de Ave María 18, en Lavapiés, onde estivo a primeira redacción de La Iberia, onde Murguía publicou a primeira crítica de ‘La flor’, a estrea literaria rosaliana

Nunca sei o que pensar dese texto de Murguía. Quizais é condescendiente, ou premonitorio, ou ambas as dúas cousas. El saudaba o talento rosaliano, ou asumíao en calidade de descubrimento, e dicíalle aos demais: coidadiño con ela que vale. Murguía aseguraba non coñecer a autora. Hai quen di, porén, que a parella xa se cruzara ben de veces en Santiago, pero tamén é certo que esa cidade é así, que botas anos saudando persoas que non coñeces realmente. Difícil saber se esa loa, máis dirixida á autora que ao público lector, non foi a coartada que o pigmalión en miniatura empregou para empoleirarse e dicirlle á dona daquel talento larvado: “eh, que estou aquí! coñézote de Compostela!”. Cento sesenta anos depois, nos baixos de La Iberia, hai un forno de pan, unha libraría de banda deseñada e novela gráfica, Burma, e un restaurante hindú. Murguía coa súa barba quilométrica, pringada de kebab, a bici candada na porta do bar, mandándolle un whatsapp a Rosalía: “Holaa, soy Murguía, me pasó tu número Aurelio Aguirre. Era para decirte que me moló La flor ;-)”.

O escritor e historiador Manuel Murguía, que casou con Rosalía en 1858

SILVA nº37. Se saes de Ave María e sobes até a rúa Magdalena estás, en nada, en Antón Martín, á beira da Filmoteca Española e do monumento aos avogados de Atocha, asasinados na nosa modélica Transición. Desde aí, na liña 1 do metro, chegas en cinco minutos á Gran Vía. Por alí detrás, na praza dos cines Luna (Santa María Soledad Torres Acosta é o seu nome oficial), no que foi até hai pouco aira da prostitución madrileña, á sombra oblicua do Palacio da Prensa, está a rúa Silva. No número 37, que fun incapaz de localizar, quizais porque esa casa pertence xa ao baleiro da praza, estivo a imprenta de M. González, o prelo que tirou La Flor. Malasaña (Universidad) é, por excelencia, o bairro de Rosalía en Madrid.

Nunha casa desta praza editouse, no prelo de M. González, o primeiro libro de Rosalía, ‘La flor’

BALLESTA nº13. A moi pouca distancia de Silva 37, de feito, está a casa que recibiu á novísima poeta na súa primeira viaxe a Madrid, en maio de 1856: Ballesta 13. Senllas placas recordan a estancia da autora na que foi o fogar dunha súa tía. En Madrid Rosalía le a Heine, coñece a Becquer e implícase nos círculos literarios da capital. É unha fachada tristeira, atravesada por unha inoportuna baixante de auga. Nun balcón anexo unha sucia e desmantelada bandeira de España: “Probe Galicia, non debes chamarte nunca española, que España de ti se olvida cando eres, ¡ai!, tan hermosa”.

Ballesta 13, a casa de Rosalía en Madrid

Igrexa de San Ildefonso, en Malasaña. Aquí casaron Rosalía e Murguía

IGREXA DE SAN ILDEFONSO. No corazón de Malasaña, depois de subir a Corredera Baja de San Pablo, está a igrexa na que Rosalía e Murguía casaron un 10 de outubro de 1858.

Placa na Igrexa de San Ildefonso

A planta actual do templo é de 1827 pero na Guerra Civil deberon caerlle ben de bombas porque a igrexa non se recoñece e parece feita de onte. Nun artigo do historiador Xosé Antonio Durán leo isto e quedo coa boca aberta, máis que nada pola redacción:

“Año 1858. Verano. La fascinación y el amor, unido a los duros calores veraniegos de Madrid, tendrán consecuencias irreversibles en la pareja. Rosalía queda embarazada.”

Admitido que o estío madrileño é o peor método anticonceptivo, se o que di Durán é verdade, Rosalía camiñou polo corredor central de San Ildefonso, con 21 anos, preñada de dous meses, e quen sabe se con moitas ganas de casar. Ao ano seguinte, en 1859, pariría a súa primeira filla, Alejandra, e tamén a súa primeira novela, La hija del mar. Nesa dedicatoria evocadora de algunos días de felicidad que, como yo, querrás recordar siempre, paréceme inevitábel advertir a saudade de si mesma, a dunha Rosalía nova, sen ataduras, que abría os ollos á vida e á escrita. Rosalía nunha terraza de Malasaña, cunha caña sobre a mesa e un libro de George Sand, mandándolle un whatsapp a Murguía: “Olaa Manolo, hoxe non me esperes que quedei con Becquer en La Latina <3”.

Billete do hotel Rosalía de Castro de Madrid, no nº1 da rúa San Bernardo